Trần Tế Xương cay nhất là chuyện thi tuyển. Tài xuất sắc như ông nhưng mà cần cho tới thứ tự ganh đua loại tám mới nhất đậu vét được dòng sản phẩm tú tài. Mà Tú tài thời bại liệt thì được giờ đồng hồ là “ông Tú” tuy nhiên chỉ được “làm quan lại bên trên gia”, “ăn lương lậu vợ”. Nhưng ko được thênh thênh bên trên đàng hoán vị lộ không hẳn được xem là rủi, thì ông Tú Xương thực hiện thơ, thực hiện ganh đua sĩ, trở nên ganh đua hào! Bài thơ “Lễ xướng danh khoa ganh đua Đinh Dậu” là 1 trong những đòn trời giáng của Tú Xương vô cơ chế thi tuyển mạt vận, hỗn hợp, dù nhục của thời thực dân mới nhất bịa chân thống trị non sông ta:
“Nhà nước phụ vương năm cởi một khoa
Trường Nam ganh đua láo nháo với trường
Hà Lôi thôi cử tử vai đeo
lọ Ậm ọe quan lại ngôi trường mồm thét loa.
Cờ cắm rợp trời quan lại sứ đến
Váy lê phết khu đất mụ váy rời khỏi.
Nhân tài khu đất Bắc này ai đó
Ngoảnh cổ nhưng mà nhìn lại nước nhà”.
Là cử tử, cũng chính là nàn nhân vô kì ganh đua Hương năm Đinh Dậu (1897), bên trên Tỉnh Nam Định, Trần Tế Xương tận đôi mắt tận mắt chứng kiến sự suy gò của Nho học tập, nhức lòng trước nỗi dù nhục của a ma tơ văn nhân đât Bắc. Cho nên mở màn bài bác thơ, người sáng tác tiếp tục phê phán thâm thúy tổ quốc thực dân phong loài kiến thời bấy giờ:
“Nhà nước phụ vương năm cởi một khoa
Trường Nam ganh đua láo nháo với ngôi trường Hà”
Tác fake trình bày “nhà nước” một cơ hội sang trọng vì vậy nếu như những việc thực hiện của “nhà nước” nhưng mà tô't đẹp mắt thìa là ngợi ca, còn nếu như nói đến việc những việc thực hiện của “nhà nước” ko rời khỏi gì thìa là “hạ bệ”. Rõ ràng là Tú Xương tiếp tục “hạ bệ” dòng sản phẩm “nhà nước” thực dân phong loài kiến bại liệt vày sự khiếu nại “ba năm cởi một khoa”. Dưới sự thống trị của “nhà nước” thực dân, đạo học tập (chữ Nho) tiếp tục mạt vận. “nhà nước” chỉ cởi kì ganh đua nuốm chừng, hỗn hợp, rơi rụng không còn vẻ nghiêm túc của kì ganh đua quốc gia: “Trường Nam ganh đua láo nháo với ngôi trường Hà”. Sợ rơi rụng bình an ở Hà Nội Thủ Đô, “nhà nước” thực dân tiếp tục lùa cử tử Hà Nội Thủ Đô xuống Tỉnh Nam Định “thi lẫn” với cử tử ngôi trường Nam. Chỉ một kể từ “lẫn”, Tú Xương trình diện cả sự ụp nhừ của kì ganh đua vương quốc và phê phán “nhà nước” vô trách cứ nhiệm.
Sang nhì câu thực, cử tử và quan lại ngôi trường được thi sĩ Tú Xương biếm họa cực kỳ tài tình:
“Lôi thôi cử tử vai treo lọ
Ậm ọe quan lại ngôi trường mồm thét loa”
Tú Xương sở hữu đặc tài nhưng mà Nguyễn Công Hoan tôn như “thần thơ thánh chữ” là chỉ vô một chữ tiếp tục lột miêu tả được trạng thái của việc vật. Chỉ một kể từ “lôi thôi” được hòn đảo rời khỏi phía đằng trước, nhấn mạnh vấn đề là hình hình họa của cử tử bị ngập trong sự nhếch nhác. Sĩ tử nhưng mà cây bút mực đâu ko thấy, chỉ nổi trội lủng lẳng một chiếc lọ (vì đàng xa thẳm, cần treo theo dõi lọ nước uống). Hàng ngàn “sĩ tử vai treo lọ” thì luộm thuộm thiệt, là hình ảnh biếm họa nhằm đời về anh học tập trò chuồn ganh đua vô thời đại thực dân nhô’ nhăng. Còn quan lại ngôi trường thì “ậm ọe” giọng như ọe. Sĩ tử thì đông đúc vì như thế dồn cả nhì ngôi trường ganh đua lại nên quan lại ngôi trường cần “thét loa” lại còn lên giọng đe nẹt cử tử nên trở nên rời khỏi “ậm ọe” tởm lợm thiệt chán ghét. Thái phỏng trào phúng ở trong nhà thơ thiệt rõ nét. Đô'i với “sĩ tử”, Tú Xương thấy nhếch nhác xứng đáng thương; so với “quan trường”, Tú Xương khinh thường ghét bỏ rời khỏi mặt mày. Quan ngôi trường của một kì ganh đua vương quốc chén nháo mà còn phải “ậm ọe” ko biết nhục.
Tú Xương còn ghi lại một hiện tượng kỳ lạ trước đó chưa từng thấy vô lịch sử dân tộc thi tuyển của nước căn nhà là “khoa ganh đua Đinh Dậu”, sở hữu cả Tây váy nhon nháo ở ngôi trường thi:
“Cờ cắm rợp trời quan lại sứ đến
Váy lê phết khu đất mụ váy ra”
“Cờ cắm” hoặc “Lọng cắm”? Sách giáo khoa hiện tại hành chép là “Cờ cắm”, sở hữu chú mến là: sở hữu bạn dạng chép: “Lọng cắm”. Thơ Tú Xương ngay gần với thơ ca dân gian trá, thi sĩ sáng sủa tác ko in ấn và dán, ko xuất bạn dạng, dương thế nghe rồi ghi lại nên dễ dàng “tam sao thất bản”. Trong những tình huống sở hữu dị bạn dạng như vậy này thì buộc người gọi, người nghiên cứu và phân tích cần lựa lựa chọn. Người biên soạn sách giáo khoa lựa chọn “cờ cắm” nhằm so với “váy lê” ở câu bên dưới làm sao cho thật độc. “Cờ” nhưng mà đối vởi “váy” độc quá! Theo tôi, “lọng cắm” hoặc hơn:
“Lọng cắm rợp trời quan lại sứ đến”
Quan sứ (công sứ Tỉnh Nam Định Lơ Nóocmăng, đèn dự lễ xướng danh khoa ganh đua Hương hẳn là cần sở hữu “lọng cắm rợp trời” nhưng mà “lọng cắm” thì mới có thể “rợp trời”. Còn vế đối “Lọng cắm rợp trời” với “váy lê phết đất” cũng chỉnh vượt lên trên, nhưng mà độc địa ko xoàng. Lọng là dòng sản phẩm lấp bên trên đầu “quan sứ” và lại song với “váy” là dòng sản phẩm lấp bên dưới mông “mụ đầm”! “Quan sứ” đến”, “mụ váy ra”, bọn chúng nó “đến”, nó “ra” như vậy thì nhục vượt lên trên, ko Chịu đựng được, Tú Xương tiếp tục nghịch ngợm một đòn chí tử vô bọn Tây váy thực dân bát nháo vô dòng sản phẩm thời đại nhô' nhăng! Tú Xương ác khẩu vô cơ hội đối chữ song câu, dòng sản phẩm uy nghiêm lấy đọ với những dòng sản phẩm ko tiện hô đích thương hiệu thiệt, ông lợm sự sông, ông cho tới lộn tùng phèo cả chuồn. Nghĩ về người quan lại văn người quan lại võ thời nhí nhô' ấy, ông lấy dòng sản phẩm võng (võng điểu võng thắm) rời khỏi nhưng mà so với dòng sản phẩm khố chạc (khố đỏ loét khố xanh). Tường thuật việc ngôi trường ganh đua chữ nho sở hữu Tây cho tới rời khỏi bài bác, ông lấy dòng sản phẩm lọng quan lại sứ nhưng mà so với dòng sản phẩm váy mụ váy, lấy dòng sản phẩm đít vịt bà váy rời khỏi đô'i với dòng sản phẩm đầu dragon một ông cử dô't đang được lễ tạ nón áo vua ban... (Nguyễn Tuân).
Kết đôn đốc bài bác thơ, người sáng tác đem kể từ giọng điệu trào phúng sang trọng giọng điệu trữ tình trầm lặng. Tú Xương nhức lòng nhắn nhủ với “nhân tài khu đất Bắc”:
“Nhân tài khu đất Bắc này ai đó
Ngoảnh cổ nhưng mà nhìn lại nước nhà”
Giọng trữ tình ngấm thìa ấy như sở hữu sự nằm trong tận hưởng của giọng điệu trữ tình giàn giụa hăng hái của những căn nhà ái quốc vào đầu thế kỷ như Phan Bội Châu, Phan Châu Trinh, Huỳnh Thúc Kháng... Tất nhiên vô giọng điệu công cộng của những tâìn lòng ái quô'c ấy, tớ vẫn nhìn thấy sắc thái riêng biệt của Tú Xương. Khi thì xót xa thẳm thổn thức “Nhân tài khu đất Bắc này ai đó”, khi thì kiêu bạc trịch thượng “Ngoảnh cổ nhưng mà nhìn lại nước nhà”. Không dễ dàng gì nhưng mà hạ một chữ “ngoảnh cổ” vì vậy so với giới trí thức Bắc Hà. Phải sở hữu chân tài và cần thiết hơn thế nữa là cần sở hữu tấm lòng đô'i với non sông, với dân tộc bản địa thì nhân tài khu đất Bắc mới nhất tâm phục. Đúng là tâm sự yêu thương nước thổn thức của Tú Xương là vật bảo hội chứng cho tới những gì là lộng ngôn ở trong nhà thơ:
“Trời ko chớp hể chẳng mưa nguồn
Đêm nảo tối nao tớ củng buồn”
(Đêm hè)
Dưới đôi mắt Tú Xương, sự suy gò của đạo học tập (chữ nho) là 1 trong những hiện tượng kỳ lạ của việc thoát nước, của việc bầy tớ. Với Tú Xương, nỗi nhục vô “Lễ xướng danh khoa ganh đua Đinh Dậu” là nỗi nhục rơi rụng nước! “Theo tôi nghĩ về, thơ là hình họa, là nhân hình họa, thơ cũng ở loại cụ thế’ hữu hình. Nhưng nó không giống với dòng sản phẩm ví dụ của văn. Cũng đâm chồi lên kể từ dòng sản phẩm đông đúc tư liệu thực tiễn, tuy nhiên kể từ một chiếc hữu hình nó thức dậy được những vô hình dung bát ngát, kể từ một chiếc điểm chắc chắn nhưng mà nó cởi được rời khỏi một chiếc diện không khí, thời hạn vô bại liệt nhịp mãi lên một tấm lòng sứ điệp” (Nguyễn Tuân).
“Lễ xướng danh khoa ganh đua Đinh Dậu” của Trần Tế Xương là “sử thi” về cuộc sống căn nhà nho khi Tây sang trọng. Đạo học tập suy gò, thi tuyển chén nháo hố’ lốn, cử tử rơi rụng không còn nhuệ khí, quan lại ngôi trường rơi rụng không còn nhân cơ hội. tụi thực dân ngông nghênh cho tới ngôi trường ganh đua là 1 trong những nỗi dù nhục của nhân tài khu đất Bắc. Nỗi nhức ở trong nhà thơ đã từng thức tỉnh đẳng cấp trí thức đương thời.
Nghệ thuật trào phúng và trữ tình của Tú Xương đều thâm thúy, ngấm thìa. Đối với cử tử, thi sĩ thương nhưng mà mỉm cười, so với quan lại ngôi trường, thi sĩ đáng ghét nhưng mà châm biếm, so với bọn thực dân, thi sĩ phẫn nộ nhưng mà công kích, sỉ nhục. Từ ngữ, hình hình họa, âm điệu, văn pháp của bài bác thơ thể hiện tài hoa của một hồn thơ lỗi lạc. Đúng như điều ngợi ca của Yên Đổ:
“Kia ai cửu nguyên xương ko nát
Có lẽ ngàn thu giờ đồng hồ vẫn còn”